Dinozaury

• Ichthy­op­te­rygi były gadami, które z czasem przy­sto­so­wały się do życia morskiego. Ich budowa przy­po­mi­nała dzisiej­sze ryby, stąd nazwa. Lati­me­ria jest żyją­cym potomkiem.

• Płetwo­jasz­czury (zaurop­te­rygi) były gadami, które również żyły w wodzie. Budowa ciała płetwo­jasz­czura znacz­nie się różni, ponie­waż nie ma on płetw, a cztery odnóża pływne.

Najwięk­sze dino­zaury morskie miały do 26 m długo­ści, ważyły 150 ton i mogły poru­szać się z pręd­ko­ścią do 50 km/h.

Dino­zaury morskie. Powy­żej: obraz szasta­zaura, przed­sta­wi­ciela gigan­tycz­nych ichtio­zau­rów z triasu. Poni­żej: obraz cere­sio­sau­rus calca­gnii, płetwo­jasz­czura o długo­ści od 2 do 3 metrów ze środ­ko­wego triasu Europy. Autor: Dmitry Bogda­nov — dmitrchel@mail.ru, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=3343922

Archo­zaury zyskały na maso­wym wymie­ra­niu pod koniec permu. Zajmo­wały nisze ekolo­giczne, które wówczas jesz­cze prymi­tywne synap­sydy (kręgowce lądowe) uwol­niły przez wygi­nię­cie. Rozmna­żały się przez skła­da­nie jaj. Archo­zaury obej­mują kroko­dyle, ptero­zaury i dino­zaury.

Ptero­zaury były jasz­czu­rami, które potra­fiły latać. Nie miały piór, lecz membranę lotną rozpiętą między bardzo wydłu­żo­nym małym palcem przed­niej nogi a tylną. Ich rozwój rozpo­czął się około 215 milio­nów lat temu. Najmniej­sze z nich miały wiel­kość drozda, najwięk­sze osią­gały rozpię­tość skrzy­deł 12 metrów oraz masę ciała 100–200 kg.

Ptero­zaur. Obraz ptera­no­dona powstał jako ilustra­cja do karty z zestawu 30 kart kolek­cjo­ner­skich zaty­tu­ło­wa­nej „Zwie­rzęta pier­wot­nego świata”. Nama­lo­wany został przez Hein­ri­cha Hardera (1858–1935). https://de.wikipedia.org/wiki/Flugsaurier#/media/Datei:Pteranodon_hharder.jpg

Obec­nie ptero­zaury są podzie­lone na dwie grupy, ptero­zaury o długich ogonach (Rham­phor­hyn­cho­iea) i ptero­zaury o krót­kich ogonach (Ptero­dac­ty­lo­idea), przy czym ptero­zaury o krót­kich ogonach wywo­dzą się od ptero­zau­rów o długich ogonach.

Dino­zaury żyły tylko na lądzie i nie potra­fiły latać ani pływać. Dino w staro­żyt­nym języku grec­kim ozna­cza „okropny”. Tak więc dino­zaur ozna­cza „straszną jasz­czurkę”. Dino­zaury oddy­chały płucami.

Dino­zaury dzieli się na dwie duże grupy: dino­zaury gadzio­mied­niczne (Sauri­schia) i dino­zaury ptasio­mied­niczne (Orni­ti­schia). U dino­zau­rów gadzio­mied­nicz­nych kość łonowa skie­ro­wana jest do przodu i do dołu, podczas gdy u dino­zau­rów ptasio­mied­nicz­nych kość łonowa jest skie­ro­wana do tyłu. Naukowcy podej­rze­wają, że wszyst­kie dino­zaury ptasio­mied­niczne były roślinożercami.

Porów­na­nie dino­zau­rów gadzio­mied­nicz­nych i ptasio­mied­nicz­nych. Duża górna kość, kość biodrowa (czer­wona), jest połą­czona z kręgo­słu­pem szere­giem mocnych żeber; jego dolna krawędź tworzy górną część panewki. Kość łonowa (poma­rań­czowa) leży pod kością biodrową, a za nią kość kulszowa (brązowa). U dino­zau­rów gadzio­mied­nicz­nych kości te są ułożone mniej więcej tak, jak u innych gadów, kość łonowa skie­ro­wana jest w dół i nieco do przodu, a kość kulszowa do tyłu. W efek­cie uzyskuje się konstruk­cję trój-belkową. U dino­zau­rów ptasio­mied­nicz­nych kość łonowa jest wąska, leży wzdłuż kości kulszo­wej i jest skie­ro­wana do tyłu. Daje to w rezul­ta­cie struk­turę dwu-belkową.https://de.wikipedia.org/wiki/Echsenbeckensaurier#/media/Datei:Echsen-vogelbecken.svg

Wszyst­kie dino­zaury mają po dwa doły skro­niowe (czaszka diap­si­dalna) po każdej stro­nie czaszki. Były częściowo mięso­żer­cami, a częściowo rośli­no­żer­cami. U więk­szo­ści dino­zau­rów tylne kończyny są dłuż­sze i mocniej­sze niż przed­nie. Poru­sza­nie się na dwóch nogach jest u nich bardziej rozpo­wszech­nione i pier­wotne niż na czterech.

Najwcze­śniej­sze dino­zaury poru­szały się zwin­nie i blisko ziemi i zwykle nie były cięż­sze niż 20 do 30 kg. Ze względu na zmie­nione poło­że­nie mied­nicy dino­zaury mogły stać się znacz­nie cięż­sze niż gady. Wraz z jurą rozpo­czął się trend wzro­stu do wiel­kich rozmia­rów, który osią­gnął swój szczyt dopiero w kredzie.

Około 150 milio­nów lat temu, pod koniec jury, Pangea się rozpa­dła. Poziom morza podno­sił się powoli i powsta­wały szero­kie, płyt­kie morza. Strefy suche zostały wyparte, a klimat stał się ogól­nie bardziej wilgotny. Rozwi­nęła się bujna, tropi­kalna roślin­ność, która była niezbędna jako źródło poży­wie­nia dla gigan­tycz­nych dinozaurów.

Jednym z powo­dów, dla których dino­zaury mogły rosnąć tak duże, była praw­do­po­dob­nie budowa ich płuc. Z jednej strony były oczy­wi­ście również duże, ale przede wszyst­kim były tak zapro­jek­to­wane przy pomocy kilku komór powietrz­nych, aby zawsze prze­pły­wało przez nie świeże powie­trze. Zasada jest podobna do tej w kobzie i nadal wystę­puje u dzisiej­szych ptaków. Na przy­kład, podczas gdy w płucach ssaków po wyde­chu zawsze znaj­duje się powie­trze ubogie w tlen (jest to również nazy­wane „martwą prze­strze­nią”), przez płuca ptaków podczas wdechu i wyde­chu prze­pływa zawsze powie­trze bogate w tlen, dzięki czemu orga­nizm ma znacz­nie więcej dostęp­nego tlenu dla prze­miany materii.

Prze­pływ powie­trza przez płuca ptaka. Przez system worków powietrz­nych powie­trze bogate w tlen zawsze prze­pływa przez płuca podczas wdechu i wyde­chu (A normalny, B forsowny oddech; 1 tcha­wica, 2 pale­opulmo, 3 neopulmo, 4 tylny system worków powietrz­nych, 5 przedni system worków powietrz­nych; czer­wony: świeże powie­trze, niebie­ski: powie­trze o niskiej zawar­to­ści tlenu, fiole­towy: powie­trze mieszane). https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Respiration-in-birds.png

Porów­na­nie systemu worków powietrz­nych ptaków i dino­zau­rów. Zina Deret­sky, Natio­nal Science Foun­da­tion (orygi­nalny podpis zastą­piony przez niemiecki) / Public domain. Dzięki uprzej­mo­ści: Natio­nal Science Foun­da­tion. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Dino_bird_air_sac_(Ger).jpg

Najwięk­sze dino­zaury miały do 58 m długo­ści i 100 ton wagi. Były rośli­no­żer­cami. Gatunki mięso­żerne czer­pały korzy­ści z gigan­tycz­nego rozmiaru zdoby­czy, a także rosły bardzo duże, ale ponie­waż tylko ułamek ener­gii docie­rał do każdego kolej­nego ogniwa łańcu­cha pokar­mo­wego, nie są one tak duże jak zwie­rzęta rośli­no­żerne. Najszyb­sze dino­zaury, np. ptaki drapieżne rozpę­dzały się do 70 km/h.

Więk­szość naukow­ców zakłada, że za wygi­nię­cie dino­zau­rów odpo­wie­dzialny jest mete­oryt o śred­nicy około 10 km. Miał on uderzyć w dzisiej­szy Meksyk około 65,5 miliona lat temu. Spowo­do­wał gwał­towne trzę­sie­nie ziemi. Potem na całym świe­cie wystą­piły ogromne fale pływowe i pożary lasów. W powie­trze wzbiło się tyle ziemi i kurzu, że niebo całko­wi­cie pociem­niało i na powierzch­nię Ziemi nie docie­rało już świa­tło słoneczne. Spowo­do­wało to długą zimę, która trwała wiele lat. W tym czasie zginęło wiele roślin i zwie­rząt. Dino­zaury, które były uzależ­nione od dużych ilości poży­wie­nia, również nie były w stanie prze­żyć z powodu zaist­nia­łego braku poży­wie­nia. [FC]